مقدمه:
باغ ارم شیراز یکی از جاذبه‌های گردشگری شیراز و نمونه‌ای برجسته از باغ‌های کوشکی است.
درختان مرکبات و سروهای باشکوه در طرفین خیابان طویل آن، این باغ را بسیار دل‌نشین و جذاب کرده و آن را به یکی از محل‌های پربازدید گردشگران تبدیل کرده‌اند.
باغ ارم به مساحتی بالغ بر ۱۱۰,۳۸۰ متر مربع در ۱۴ آبان سال ۱۳۵۳ به ثبت ملی رسیده است.
در این باغ، به جز کوشک اصلی عهد قاجار که هسته مرکزی آن است، سرونازهای بلند و کهن نیز وجود دارند که زیبایی و جذابیت باغ را دوچندان کرده‌اند.
تاریخچه باغ ارم شیراز
اطلاعات دقیقی در مورد ساختن باغ ارم شیراز وجود ندارد و هنوز مشخص نیست که چه کسی آن را برای اولین بار بنا کرده است.
به همین دلیل، تاریخ ساخت دقیقی برای این باغ ثبت نشده است.
با این حال، در سفرنامه‌هایی که از باغ ارم نام برده‌اند، می‌توان به قدمت آن حداقل به قرن‌های دهم و یازدهم هجری اشاره کرد.
در مورد تاریخ ساخت باغ ارم، نظرات مختلفی وجود دارد.
برخی معتقدند که این باغ در دورهٔ سلجوقی ساخته شده است؛ زیرا در آن زمان، اتابک قراچه، حکمران فارس، برای خود و چند باغ دیگر در شیراز، باغ تخت را ساخته بود و ممکن است باغ ارم نیز به درخواست او ساخته شده باشد.
باغ ارم شیراز در دوره‌های آل اینجو، آل مظفر و گورکانیان نیز وجود داشته است؛ اما به دلیل نداشتن منابع کافی، تاریخ ساخت آن را مشخص کردن بسیار دشوار است.
با این حال، از یکی از غزلیات حافظ می‌توان به نحوی فهمید که باغ ارم در دورهٔ آل اینجو، تحت اختیار آن‌ها بوده است.
پس از آل مظفر، باغ ارم به تصرف اعضای خاندان‌های دیگری در شیراز درآمد.
در دوران صفوی، اطلاعات دقیقی درباره وضعیت باغ ارم شیراز موجود نیست و تنها در نوشته‌های جهانگردان خارجی، به آبادی و شکوه باغ‌های آن دوران اشاره شده است.
با این حال، از صفویه به بعد، همه باغ‌های ایران شامل باغ‌های شیراز نیز، توسعه و رونق پیدا کردند و باغ ارم نیز در دوران بعدی مرمت شد.
در اواخر دوران زندیه، باغ ارم حدود ۷۵ سال در اختیار سران ایل قشقائی بود و آن را به‌عنوان مقر فرمانروایی خود استفاده می‌کردند و عمارتی در آن باغ ساخته بودند.
در دوران ناصرالدین شاه هم، پایه عمارت دیگری در این باغ نهاده شد که ساخت آن چندین سال طول کشید.
طبق شواهد، ساختمان اصلی باغ تا دوران ناصرالدین شاه قاجار وجود داشت و زمانی که حاج نصیرالملک شیرازی باغ را خریداری کرد، بر اساس آن، عمارت فعلی باغ را ساخت.
ابوالقاسم خان نصیرالملک، داماد و خواهرزاده او، تزیینات بنا و برخی نقاط نیمه کاره را تکمیل کردند.
در نمای شرقی ساختمان، ۶ کتیبه سنگی با تاریخ‌های مختلف و نام نصیرالملک در آن‌ها وجود دارد.
در نهایت، باغ ارم به مالکیت همسر شاه پهلوی درآمد و او آن را به دانشگاه شیراز واگذار کرد و برای کاخ پذیرایی به کار گرفته شد.
باغ در حالت خراب شده بود و در فاصله سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۰ تعمیرات اساسی روی آن انجام شد و دیوار سنگی با نرده آهنی به‌جای دیوار باغ احداث شد.
همچنین تزیینات بخش‌های مختلف مانند آینه‌کاری و نقاشی‌های سقف اتاق‌ها و ایوان‌ها نیز مرمت شد.
این عملیات بازسازی به همراه افزودن زمین‌های بزرگی به باغ انجام شد.
باغ ارم شیراز که در حال حاضر به مالکیت دانشگاه شیراز تعلق دارد، حدود ۱۱۰ هزار متر مربع مساحت دارد و از درختان نارنج و سرو پوشیده شده است.
در سی وپنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در تاریخ ۶ تیرماه ۱۳۹۰، باغ ارم شیراز به فهرست میراث جهانی اضافه شد.
امروزه باغ ارم یکی از بزرگترین و جذاب ترین مناطق دیدنی شیراز به شمار می رود و مسافران از وقت گذاشتن در آن لذت می برند.
باغ ارم شیراز کجاست؟
باغ ارم در خیابان ارم، نزدیک به میدان ارم و در نزدیکی مجموعه دانشگاه شیراز قرار دارد و به عنوان یکی از مهم‌ترین جاهای دیدنی استان فارس در شیراز شناخته می‌شود.
ایستگاه متروی نمازی به عنوان نزدیک‌ترین ایستگاه مترو به باغ ارم شناخته شده است.
پس از پیاده شدن از این ایستگاه، با عبور از میدان دانشجو و میدان ارم و پیاده‌روی حدود ۱۰ دقیقه، به باغ ارم می‌رسید یا می‌توان از تاکسی استفاده کرد.
اگر با ماشین شخصی به باغ ارم شیراز می‌روید، از سمت بخش‌های شمالی شهر، بهترین مسیر برای دسترسی به باغ، بلوار شهید چمران است.
پس از ورود به بلوار شهید چمران، باید این مسیر را تا انتها ادامه داده و از میدان دانشجو (میدان علم) به چپ بپیچید و به سمت میدان ارم (میدان خوابگاه) بروید.
پس از رسیدن به میدان ارم، به راست بپیچید و وارد خیابان ارم شوید تا به باغ ارم برسید.
معماری باغ ارم
باغ ارم شیراز به شکل مستطیلی طراحی شده است و دیوار گلی آن را در اطراف خود دارد؛ اما در حال حاضر نرده‌ها جای دیوارها را گرفته‌اند.
معماران باغ ارم، به منظور از بین بردن شیبی که از بخش غربی به شرقی وجود داشت، در بخش‌های مختلف باغ پله‌هایی را قرار داده‌اند.
ساختمان‌های اصلی باغ، در بخش غربی آن قرار دارند و شامل یک عمارت اصلی و داخلی می‌شوند که جالب است که ارتفاع آن‌ها بیشتر از سایر نقاط باغ است.
در کنار ساختمان اصلی باغ، یک استخر زیبا وجود دارد که مساحت آن ۳۳۵ متر و عمق آن نیم متر است.
در ساخت این استخر از چندین تخته سنگ بزرگ استفاده شده است که گفته می‌شود قدمت آن‌ها به دوران جانی خان ایلخان می‌رسد.
عمق این استخر در گذشته بیشتر بوده؛ اما پس از ترمیم، به عمق فعلی کاهش یافته است.
چهار نخل زیبا در چهار گوشه استخر قرار دارند و جذابیتی دوچندان به آن بخشیده‌اند.
همچنین، جوی آبی در امتداد این استخر جریان دارد که پس از عبور از حوض کوچک تالار حوضخانه، به استخر و سپس جوی‌های اطراف آن وارد می‌شود که در ادامه در اطراف باغچه‌های باغ جریان می‌یابد.
درهای ورودی باغ ارم شیراز به طرف شمال و بلوار ارم هستند و اضلاع دیگر آن به بلوار آسیاب سه‌تایی، خانه‌های مسکونی و باغ‌های دیگر محدود می‌شوند.
عمارت اصلی باغ ارم شیراز
عمارت اصلی باغ ارم در بخش غربی این مجموعه قرار دارد و برای گردشگران جذابیت زیادی دارد.
باغ ارم به گونه‌ای طراحی شده است که بازدیدکنندگان برای رسیدن به مرکز باغ و ساختمان اصلی، باید از طول باغ عبور کنند.
ساختمان عمارت از سه طبقه با پشت‌بام شیروانی تشکیل شده است و در تزیینات آن، از گچبری تا نقاشی، حجاری، پنجره‌های مشبک آهنی، منبت‌کاری و کاشی‌کاری استفاده شده است.
این عمارت، نمونه بارز ساختمان‌های اواسط دوره قاجار است که با تبعیت از اصول معماری زندیه و صفویه ساخته شده است.
حتی درب‌های عمارت اصلی زیبا هستند و از آنجا که با چوب ساج ساخته شده‌اند، پس از سالیان سال شکل اصلی خود را حفظ کرده‌اند و همچنان سالم هستند.
توسعه باغ و اضافه شدن زمین‌های وسیع به قسمت غربی باغ ارم، باعث شده است که عمارت اصلی و ساختمان‌های دیگر به‌شکل یک مجموعه در وسط باغ قرار گیرند.
یکی از جاذبه‌های دیدنی شیراز که در عمارت اصلی باغ ارم قرار دارد، موزه «سنگ و گوهر دریای نور» است.
این موزه از سال ۱۳۹۰ به بعد به کار خود ادامه داده و بیش از ۱۴۰ نوع سنگ و گوهر قیمتی و کمیاب از ایران و نقاط مختلف جهان در آن به نمایش گذاشته شده است.
تعداد طبقه‌های عمارت اصلی
عمارت اصلی باغ ارم شیراز از سه طبقه تشکیل شده است و در حال حاضر امکان بازدید از داخل آن وجود ندارد.
طبقه اول این عمارت به عنوان تالار حوضخانه شناخته می‌شود و هم‌سطح با زمین ساخته شده است تا در روزهای گرم تابستان، به عنوان محلی خنک برای استراحت باشد.
در این تالار علاوه بر آب‌نما و جوی آبی که از وسط آن می‌گذرد و باعث خنک‌تر شدن هوا می‌شود، یک ستون سنگی حجاری‌شده باشکوه وجود دارد.
سقف و دیوارهای این بخش با کاشی‌های معرق و هفت رنگ پوشانده شده‌اند که از بهترین نمونه‌های کاشی‌کاری عصر قاجار به شمار می‌روند.
تصاویر زیبایی از داستان خسرو و شیرین، شکارگاه‌ها و طبیعت و... از نقوش روی این کاشی‌ها به نمایش گذاشته شده‌اند.
طبقه دوم عمارت باغ ارم شیراز شامل بخش‌های مختلفی است که شامل ایوان، سالن و راهروها می‌شود.
در دو طرف ایوان اصلی، دو ایوان کوچک‌تر وجود دارد.
یکی از ویژگی‌های برجسته این طبقه، ایوان بزرگ با سقفی بلند و دو ستون سنگی یک‌پارچه است که روی سرستون‌های آن تصویر مردانی با لباس‌های قاجاری و گل و بوته نقش بسته است.
تزیینات گچبری روی دیوارهای سه طرف این ایوان و کاشی‌کاری‌های قجری در پیشانی و اطراف آن، زیبایی این بخش را تکمیل می‌کنند.
همچنین، دو ایوان کوچک با دو ستون سنگی یک‌پارچه در این طبقه وجود دارد.
آشپزخانه دوم نیز در این طبقه واقع شده است. پنجره‌های دوره قاجار نیز جزو ویژگی‌های این طبقه است که شامل سه پنجره آهنی در ورودی سردابه و یک پنجره با ابعاد بزرگتر است.
طبقه سوم این عمارت شامل سالن بزرگی است که شبیه به سالن طبقه دوم است و در وسط طبقه قرار دارد.
پنجره‌های آن به سمت ایوان اصلی باز می‌شود.
این طبقه شامل سه اتاق و یک سالن بزرگ دیگر است.
دو سالن این طبقه دارای سقفی با تیرهای چوبی و نقاشی‌های زیبا و نفیسی از طرح‌های اسلیمی، گل و بوته، شکارگاه‌ها و چهره زنان هستند که نشان‌دهنده هنر نقاشی روی سقف در عصر قاجار در شهر شیراز است.
نمای عمارت اصلی و تزیینات آن
وقتی به عمارت اصلی باغ ارم شیراز نگاه می‌کنید، اولین چیزی که به چشم می‌خورد، کاشی‌کاری‌های هفت‌رنگ نمای آن هستند؛ به‌عنوان مثال، حاشیه پنجره‌های نمای غربی که نقوشی از شاهان و سربازان هخامنشی، گل‌ها و مناظر را به تصویر کشیده‌اند.
اما زیباترین بخش این تزئینات، نقش داریوش هخامنشی و شکار آهو توسط پلنگ است که هر بیننده‌ای را شگفت‌زده می‌کند.
در دو طبقه‌ی عمارت، ستون‌هایی با طرح الهام‌گرفته از تخت جمشید وجود دارند که با شکوه و زیبایی آن‌ها، ذهن را به خود مشغول می‌کنند.
در بالای بنا، دو نیم‌دایره باز شده و در وسط آن‌ها، تابلویی با سه هلال، یا همان سنتوری درج شده است.
در بزرگترین هلال، عکس ناصرالدین‌شاه سوار بر اسب سفید قرار دارد و سه نقش دیگر از جمله رستم پهلوان، سلیمان و ملکه سبا، خسروشیرین و یوسف و زلیخا نیز در کنار آن قرار گرفته‌اند که با الهام از داستان‌های فردوسی و نظامی و قصه‌های مذهبی، طراحی شده‌اند.
سایر بناهای باغ ارم
اندرون، محوطه‌ای با دو سالن و پنج اتاق وجود دارد که در سمت غرب باغ و درست در پشت ساختمان اصلی قرار دارد.
در ضلع غربی این محوطه، یک عمارت یک طبقه در سطحی بالاتر از سطح محوطه قرار دارد.
عمارت داخل باغ نیز با تزیینات زیبا و الهام از دوره قاجار، پیشانی زیبایی از جنس کاشی دارد.
در طرفین اتاق مرکزی و زیر هلال‌ها، دو ستون آجری با کاشی‌کاری‌های معرق وجود دارند.
بخش اداری، مجموعه‌ای از هشت اتاق در کنار عمارت اصلی است که در سال‌های اخیر مرمت شده‌اند و در حال حاضر برای واحد سرپرستی و امور اداری باغ به کار می‌روند.
در شرق باغ، دو اتاق در کنار در ورودی شرقی باغ وجود دارد که برای استفاده نگهبانان و کارکنان ساخته شده‌اند.
گذرگاه باغ ارم
گذرگاه وسط باغ، یکی از جذاب‌ترین بخش‌های این مجموعه است که در دو طرف آن درختان سرو به شکل خودنمایی قرار دارند و هر گردشگری نمی‌تواند این محل زیبا را با دوربین عکاسی خود ثبت نکند.
در میان این درختان، سروی بلند با بیش از ۱۰۰۰ سال قدمت وجود دارد که با ۳۵ متر ارتفاع، به عنوان بلندترین سرو شیراز شناخته می‌شود. در پای این درخت، درخت تاک قدیمی و باابهتی قرار دارد که شاخه‌هایش درخت سرو را پوشانده‌اند.
گذرگاه اصلی باغ ارم شیراز در جهت شرق به غرب است و از عمارت اصلی آغاز شده و به سمت انتهای باغ پیش می‌رود که قدم‌زدن در این مسیر دلپذیر خواهد بود.
این جوی آب به چندین شعبه تقسیم می‌شود و هر یک به گوشه‌ی خاصی از باغ می‌رود. برای طی این مسیر باید از پله‌هایی عبور کرد که به‌منظور هم‌ترازی شیب باغ ساخته شده‌اند.
گذرگاه دیگری نیز در جهت شمال به جنوب باغ وجود دارد که به گذرگاه اصلی می‌رسد.
علاوه بر این دو گذرگاه اصلی، مسیرهای دیگری نیز در این باغ وجود دارند که به صورت موازی با هم قرار دارند.
منبع تامین آب باغ ارم
منبع مسیر آب در باغ ارم، استخری است که جلوی عمارت اصلی واقع شده است.
آب این استخر از قنات نهر اعظم تامین می‌شود که بزرگترین منبع آب در شیراز است و برای تامین نیازهای آبیاری بسیاری از باغ‌ها به کار می‌رود.
همچنین، دو چاه آب در این باغ حفر شده است که برای آبیاری گل‌ها استفاده می‌شود.
کتیبه های باغ ارم
چهره امروزی باغ ارم شیراز به دوران ناصرالدین شاه قاجار بازمی‌گردد.
این باغ توسط مرحوم نصیرالملک ساخته شده و تعدادی کتیبه سنگی به نام او در بخش‌های مختلف باغ باقی مانده است.
در ورودی شمال شرقی باغ، چندین کتیبه و کاشی‌کاری دیده می‌شود که یکی از آن‌ها آیه «نصر من الله و فتح قریب» به خط نستعلیق روی کاشی معرق است.
یک کتیبه دیگر از سنگ مرمر لیمویی رنگ است که با عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز می‌شود و در آن بیت شعری با عنوان «از وزیر شه نصیرالملک راد، دائمش باغ ارم آباد باد» به خط نستعلیق نوشته شده است.
همچنین، در طرفین ورودی شمال شرقی باغ، دو طاق نما با کتیبه‌ای از آیات قرآن کریم قرار دارند.
کتیبه‌های باغ ارم شیراز بیشتر از این تعداد نیز هستند.
در نمای شرقی عمارت، ۶ کتیبه سنگی در نمای جرزهای طبقه اول قرار دارند و بر روی آن‌ها اشعار هنرمندان بزرگ ایرانی مانند حافظ و سعدی ثبت شده است.
به نظر می‌رسد در گذشته، نقوشی روی این ۶ کتیبه وجود داشته که اشعاری به خط نستعلیق جایگزین آن‌ها شده است.
همچنین، دو تخته سنگ آهکی در دو طرف حوضخانه قرار دارند و پنجره‌های آهنی بین آن‌ها قرار گرفته است.
روی این دو تخته سنگ، تصویر مردی با خصوصیات و لباس و کلاه یک مرد عشایری جنوب با نیزه‌ای در دست نقش بسته است که از روی نقوش دوره هخامنشی در تخت جمشید الهام گرفته شده است.
پلان باغ ارم شیراز
براساس اسناد و مدارک موجود، در طراحی اولیه باغ ارم شیراز، برخی اصول باغسازی ایرانی مانند ترکیبات ساده و موزون، نظام مشخص، خطوط مستقیم و عمود بر هم رعایت شده بود.
با این حال، این اصول در طول زمان تغییراتی را تجربه کرده‌اند و برخی بخش‌های شمالی و شمال غربی باغ نیز دیگر این اصول را رعایت نمی‌کنند. به همین دلیل، باغ ارم از یک باغ ایرانی به یک باغ دیگر تبدیل شده است.
شکل اولیه محور اصلی باغ ارم، که بخشی از آن امروزه تفکیک و تخریب شده است، حداقل چهار بخش اصلی در ساختار فضایی و چشم‌انداز خود داشت.
با این حال، تخریب بخش‌هایی در سمت جنوب و پایین‌ترین خیابان عرضی باغ، همین طور تخریب کوشک پایین باغ، فضاسازی‌های اطراف آن و سایر تغییراتی که در طول زمان رخ داده است، ساختار و ویژگی‌های اصلی باغ را از بین برده‌اند.
این چهار بخش اصلی باغ در امتداد هم قرار داشته‌اند و باعث نظم در فضای باغ می‌شدند.
یک بخش از محور اصلی باغ، که به کرت و استخر مقابل کوشک اصلی متصل می‌شود، با ردیف منظمی از درختان سرو محصور شده است و به عنوان یک خیابان رسمی، بخشی مهم و حیاتی از محور اصلی باغ را تشکیل می‌دهد.
پوشش گیاهی باغ ارم
گستردگی تنوع گیاهی در باغ ارم شیراز به حدی بیشتر است که گیاهان بسیاری از نقاط مختلف جهان در آن پرورش داده می‌شوند و هر بازدیدکننده‌ای را به یاد نمایشگاهی از انواع گل و گیاه می‌اندازد.
این تنوع گونه‌های گیاهی و گل‌های زینتی، باعث شده‌است که باغ ارم به‌عنوان باغ گیاه‌شناسی دانشگاه شیراز شناخته شده و برای گسترش آموزش و پژوهش علوم گیاهی، مورد استفاده قرار گیرد.
تعداد زیادی گیاه تزیینی در باغ ارم وجود دارد، به‌ویژه گل‌های رز ضلع غرب و شمال غربی که با زیبایی و طراوت خاصی به این باغ دید خاصی بخشیده‌اند.
تنوع گل‌های رز در این باغ به حدود ۲۰۰ گونه می‌رسد.
گل‌های طاووسی، سنبل درختی، ژاله، شب بو، نسترن، یاس زرد، میخک، میمون، بنفشه، آهار، اطلسی، آلاله، گل ساعت، نیلوفر، شاه پسند، شیپوری و داوودی، سایر گل‌هایی هستند که در باغ ارم پرورش داده می‌شوند.
درختانی همچون گردو، بادام، سیب، خرمالو، نارنج، انار و ازگیل در باغ ارم وجود دارند.
همچنین درختان غیرمثمری مانند کاج، اکالیپتوس، زبان گنجشک، افرا، سروناز، ارغوان، سپیدار، بید مجنون و بید مشک نیز به زیبایی باغ ارم شیراز اضافه می‌کنند.
در نتیجه :
باغ ارم شیراز به دلیل زیبایی فراوان و تنوع گونه‌های گیاهی و گل‌های زینتی، از جاذبه‌های گردشگری شیراز به حساب می‌آید.
این باغ از دوران قاجار به عنوان باغ شاهان شیراز شناخته شده و در طول زمان، به دلیل تغییرات سیاسی و اجتماعی، تحت تأثیرات زیادی قرار گرفته‌است.
با این حال، باغ ارم همچنان یکی از زیباترین باغ‌های ایران با گونه‌های گیاهی فراوان و چشم‌نواز است. این باغ به عنوان یک باغ گیاه‌شناسی نیز برای پژوهشگران و دانشگاهیان علاقه‌مند به علوم گیاهی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
در کل، باغ ارم شیراز یک جاذبه گردشگری و فرهنگی بسیار مهم و زیبا در ایران است.
